1. รโหคตสุตฺตวณฺณนา

[259] รโหคตวคฺคสฺส ปฐเม ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ สงฺขารานํเยว อนิจฺจตนฺติอาทีสุ ยา เอสา สงฺขารานํ อนิจฺจตา ขยธมฺมตา วยธมฺมตา วิปริณามธมฺมตา, เอตํ สนฺธาย ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขนฺติ มยา ภาสิตนฺติ ทีเปติฯ ยา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตา, เวทนานมฺปิ สา อนิจฺจตา เอวฯ อนิจฺจตา จ นาเมสา มรณํ, มรณโต อุตฺตริ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ อิมินา อธิปฺปาเยน สพฺพา เวทนา ทุกฺขาติ วุตฺตาฯ อถ โข ปน ภิกฺขุ มยาติ อิทํ น เกวลํ อหํ เวทนานํเยว นิโรธํ ปญฺญาเปมิ, อิเมสมฺปิ ธมฺมานํ นิโรธํ ปญฺญาเปมีติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ วูปสโม จ ปสฺสทฺธิโย จ เอวรูปาย เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตาฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธคฺคหเณน เจตฺถ จตฺตาโร อารุปฺปา คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

2-3. ปฐมอากาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[260-261] ทุติเย ปุถู วายนฺติ มาลุตาติ พหู วาตา วายนฺติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ ตติยํ วินา คาถาหิ พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

4. อคารสุตฺตวณฺณนา

[262] จตุตฺเถ ปุรตฺถิมาติ ปุรตฺถิมายฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สามิสาปิ สุขา เวทนาติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม กามามิสปฏิสํยุตฺตา เวทนาฯ นิรามิสา สุขา นาม ปฐมชฺฌานาทิวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน จ อุปฺปนฺนา เวทนาฯ สามิสา ทุกฺขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนา, นิรามิสา ทุกฺขา นาม อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต ปิหปจฺจยา อุปฺปนฺนโทมนสฺสเวทนาฯ สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนาฯ นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม จตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ

5-8. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[263-266] ปญฺจมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ ปุริมานิ ปเนตฺถ ทฺเว ปริปุณฺณปสฺสทฺธิกานิ, ปจฺฉิมานิ อุปฑฺฒปสฺสทฺธิกานิฯ เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ

9-10. ปญฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[267-268] นวเม ปญฺจกงฺโค ถปตีติ ปญฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํ, วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปญฺจกงฺโคติ ปญฺญาโตฯ ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺฐโกฯ อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโรฯ ปริยายนฺติ การณํฯ ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺท, ปริยาเยนาติ การเณนฯ เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา, สุขาทิวเสน ติสฺโสปิ, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปญฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺฐารส, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺติํสฯ ตา อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เอวํ อฏฺฐสตํ เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ปญฺจิเม อานนฺท กามคุณาติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ น เกวลญฺหิ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ภควตา ปญฺญตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจกงฺคสฺส ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํฯ ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํฯ เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขนฺติ วุตฺตาฯ นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน สุขํ นาม ชาโตฯ ปญฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตํ สุขํ นาม, นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นามฯ อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐน เอกนฺตสุขเมว ชาตํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตํ สุขํ วา อเวทยิตํ สุขํ วา อุปลพฺภติฯ

ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมิํ ปญฺญเปติ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมิํเยว ปญฺญเปตีติ อิธ ภควา นิโรธสมาปตฺติํ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

รโหคตวคฺโค ทุติโยฯ

3. อฏฺฐสตปริยายวคฺโค

1. สีวกสุตฺตวณฺณนา

[269] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม โมฬิยสีวโกติ สีวโกติ ตสฺส นามํฯ จูฬา ปนสฺส อตฺถิ, ตสฺมา โมฬิยสีวโกติ วุจฺจติฯ ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานานีติ ปิตฺตปจฺจยานิฯ เวทยิตานีติ เวทนาฯ ตตฺถ ปิตฺตปจฺจยา ติสฺโส เวทนา อุปฺปชฺชนฺติฯ กถํ? เอกจฺโจ หิ ‘‘ปิตฺตํ เม กุปิตํ ทุชฺชานํ โข ปน ชีวิต’’นฺติ ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, เอวมสฺส กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, มุสา ภณติ, ทส ทุสฺสีลฺยกมฺมานิ กโรติ, เอวมสฺส อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘เอตฺตเกนปิ เม เภสชฺชกรเณน ปิตฺตํ น วูปสมฺมติ, อลํ ยํ โหติ. ตํ โหตู’’ติ มชฺฌตฺโต กายิกเวทนํ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ, เอวํ อสฺส อพฺยากตเวทนา อุปฺปชฺชติฯ

สามมฺปิ โข เอตนฺติ ตํ ตํ ปิตฺตวิการํ ทิสฺวา อตฺตนาปิ เอตํ เวทิตพฺพํฯ สจฺจสมฺมตนฺติ ภูตสมฺมตํฯ โลโกปิ หิสฺส สรีเร สพลวณฺณตาทิปิตฺตวิการํ ทิสฺวา ‘‘ปิตฺตมสฺส กุปิต’’นฺติ ชานาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สามญฺจ วิทิตํ โลกสฺส จ สจฺจสมฺมตํ อติธาวนฺติ, ตสฺมาฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน สนฺนิปาติกานีติ ติณฺณมฺปิ ปิตฺตาทีนํ โกเปน สมุฏฺฐิตานิฯ อุตุปริณามชานีติ วิสภาคอุตุโต ชาตานิฯ ชงฺคลเทสวาสีนญฺหิ อนุปเทเส วสนฺตานํ วิสภาโค อุตุ อุปฺปชฺชติ, อนุปเทสวาสีนญฺจ ชงฺคลเทเสติ เอวํ มลยสมุทฺทตีราทิวเสนาปิ อุตุวิสภาคตา อุปฺปชฺชติเยวฯ ตโต ชาตาติ อุตุปริณามชาตานิ นามฯ

วิสมปริหารชานีติ มหาภารวหนสุธาโกฏฺฏนาทิโต วา อเวลาย จรนฺตสฺส สปฺปฑํสกูปปาตาทิโต วา วิสมปริหารโต ชาตานิฯ โอปกฺกมิกานีติ ‘‘อยํ โจโร วา ปารทาริโก วา’’ติ คเหตฺวา ชณฺณุกกปฺปรมุคฺคราทีหิ นิปฺโปถนอุปกฺกมํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนานิฯ เอตํ พหิ อุปกฺกมํ ลภิตฺวา โกจิ วุตฺตนเยเนว กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติฯ กมฺมวิปากชานีติ เกวลํ กมฺมวิปากโต, ชาตานิฯ เตสุปิ หิ อุปฺปนฺเนสุ วุตฺตนเยเนว โกจิ กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ ติวิธาว เวทนา โหนฺติฯ

ตตฺถ ปุริเมหิ สตฺตหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, กมฺมวิปากชานํ ปน สพฺพเภสชฺชานิปิ สพฺพปริตฺตานิปิ นาลํ ปฏิฆาตายฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต โลกโวหาโร นาม กถิโตติฯ

2-10. อฏฺฐสตสุตฺตาทิวณฺณนา

[270-278] ทุติเย อฏฺฐสตปริยายนฺติ อฏฺฐสตสฺส การณภูตํฯ ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํฯ กายิกา จ เจตสิกา จาติ เอตฺถ กายิกา กามาวจเรเยว ลพฺภนฺติ, เจตสิกา จตุภูมิกาปิ ฯ สุขาติอาทีสุ สุขา เวทนา อรูปาวจเร นตฺถิ, เสสาสุ ตีสุ ภูมีสุ ลพฺภนฺติ, ทุกฺขา กามาวจราว, อิตรา จตุภูมิกาฯ ปญฺจเก สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ เตภูมกํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ จตุภูมกํฯ ฉกฺเก ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เวทนา กามาวจราว, มโนทฺวาเร จตุภูมิกา, อฏฺฐารสเก ฉสุ อิฏฺฐารมฺมเณสุ โสมนสฺเสน สห อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจาราฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิติ อยํ เทสนา วิจารวเสน อาคตา, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปน โสมนสฺสาทีนํ วเสน อิธ อฏฺฐารส เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานีติอาทีสุ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํฯ

ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. 3.306)ฯ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ วุตฺตกามคุณนิสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ ฉ เคหสิตโสมนสฺสานิ นามฯ

‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. 3.306) เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจตาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ‘‘อุสฺสุกฺกิตา เม วิปสฺสนา’’ติ โสมนสฺสชาตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสานิ นามฯ

‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โทมนสฺส’’นฺติฯ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ‘‘อิฏฺฐารมฺมณํ นานุภวิสฺสามิ นานุภวามี’’ติ วิตกฺกยโต อุปฺปนฺนานิ กามคุณนิสฺสิตโทมนสฺสานิ ฉ เคหสิตโทมนสฺสานิ นามฯ

‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ , สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสนฺติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาตอริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจตาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนานิ โทมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานิ นามฯ

‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ฯ ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เคหสิตาติ วุจฺจตี’’ติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑเก นิลีนมกฺขิกา วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺเถว ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนกามคุณนิสฺสิตา อุเปกฺขา ฉ เคหสิตอุเปกฺขา นามฯ

‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, ‘สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาฯ ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา อติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตาติ วุจฺจตี’’ติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเฐ อรชฺชนฺตสฺส อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺตสฺส อสมเปกฺขเน อมุยฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขา นามฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สพฺพสงฺคาหโก จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท กถิโตฯ ตติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

11. นิรามิสสุตฺตวณฺณนา

[279] เอกาทสเม สามิสาติ กิเลสามิเสน สามิสาฯ นิรามิสตราติ นิรามิสายปิ ฌานปีติยา นิรามิสตราวฯ นนุ จ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปีติ มหคฺคตาปิ โหติ โลกุตฺตราปิ, ปจฺจเวกฺขณปีติ โลกิยาว, สา กสฺมา นิรามิสตรา ชาตาติ? สนฺตปณีตธมฺมปจฺจเวกฺขณวเสน อุปฺปนฺนตฺตาฯ ยถา หิ ราชวลฺลโภ จูฬุปฏฺฐาโก อปฺปฏิหาริกํ ยถาสุขํ ราชกุลํ ปวิสนฺโต เสฏฺฐิเสนาปติอาทโย ปาเทน ปหรนฺโตปิ น คเณติฯ กสฺมา? รญฺโญ อาสนฺนปริจารกตฺตาฯ อิติ โส เตหิ อุตฺตริตโร โหติ, เอวมยมฺปิ สนฺตปณีตธมฺมปจฺจเวกฺขณวเสน อุปฺปนฺนตฺตา โลกุตฺตรปีติโตปิ อุตฺตริตราติ เวทิตพฺพาฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

วิโมกฺขวาเร ปน รูปปฏิสํยุตฺโต วิโมกฺโข อตฺตโน อารมฺมณภูเตน รูปามิสวเสเนว สามิโส นาม, อรูปปฏิสํยุตฺโต รูปามิสาภาเวน นิรามิโส นามาติฯ

เวทนาสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มาตุคามสํยุตฺตํ

1. ปฐมเปยฺยาลวคฺโค

1-2. มาตุคามสุตฺตาทิวณฺณนา

[280-281] มาตุคามสํยุตฺตสฺส ปฐเม องฺเคหีติ อคุณงฺเคหิฯ น จ รูปวาติ น รูปสมฺปนฺโน วิรูโป ทุทฺทสิโกฯ น จ โภควาติ น โภคสมฺปนฺโน นิทฺธโนฯ น จ สีลวาติ น สีลสมฺปนฺโน ทุสฺสีโลฯ อลโส จาติ กนฺตนปจนาทีนิ กมฺมานิ กาตุํ น สกฺโกติ, กุสีโต อาลสิโย นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺโนว, ฐิตฐาเน ฐิโตว นิทฺทายติ เอวฯ ปชญฺจสฺส น ลภตีติ อสฺส ปุริสสฺส กุลวํสปติฏฺฐาปกํ ปุตฺตํ น ลภติ, วญฺฌิตฺถี นาม โหติฯ สุกฺกปกฺโข วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ ทุติยํ ปฐเม วุตฺตนเยเนว ปริวตฺเตตพฺพํฯ

3. อาเวณิกทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[282] ตติเย อาเวณิกานีติ ปาฏิปุคฺคลิกานิ ปุริเสหิ อสาธารณานิฯ ปาริจริยนฺติ ปริจาริกภาวํฯ

4. ตีหิธมฺเมหิสุตฺตาทิวณฺณนา

[283-303] จตุตฺเถ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิเตนาติ ปุพฺพณฺหสมยสฺมิญฺหิ มาตุคาโม ขีรทธิสงฺโคปนรนฺธนปจนาทีนิ กาตุํ อารทฺโธ, ปุตฺตเกหิปิ ยาจิยมาโน กิญฺจิ ทาตุํ น อิจฺฉติฯ เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพณฺหสมยํ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิเตน เจตสา’’ติฯ มชฺฌนฺหิกสมเย ปน มาตุคาโม โกธาภิภูโตว โหติ, อนฺโตฆเร กลหํ อลภนฺโต ปฏิวิสฺสกฆรมฺปิ คนฺตฺวา กลหํ กโรติ, สามิกสฺส จ ฐิตนิสินฺนฏฺฐานานิ วิโลเกนฺโต วิจรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มชฺฌนฺหิกสมยํ อิสฺสาปริยุฏฺฐิเตน เจตสา’’ติฯ สายนฺเห ปนสฺสา อสทฺธมฺมปฏิเสวนาย จิตฺตํ นมติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สายนฺหสมยํ กามราคปริยุฏฺฐิเตน เจตสา’’ติฯ ปญฺจมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

3. พลวคฺโค

1. วิสารทสุตฺตวณฺณนา

[304] ทสเม รูปพลนฺติอาทีสุ รูปสมฺปตฺติ รูปพลํ, โภคสมฺปตฺติ โภคพลํ, ญาติสมฺปตฺติ ญาติพลํ, ปุตฺตสมฺปตฺติ ปุตฺตพลํ, สีลสมฺปตฺติ สีลพลํฯ ปญฺจสีลทสสีลานิ อขณฺฑานิ กตฺวา รกฺขนฺตสฺส หิ สีลสมฺปตฺติเยว สีลพลํ นาม โหติฯ อิมานิ โข ภิกฺขเว ปญฺจ พลานีติ อิมานิ ปญฺจ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน พลานิ นาม วุจฺจนฺติฯ

2-10. ปสยฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[305-313] ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวาฯ อภิภุยฺย วตฺตตีติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติฯ เนว รูปพลํ ตายตีติ เนว รูปพลํ ตายิตุํ รกฺขิตุํ สกฺโกติฯ นาเสนฺเตว นํ, กุเล น วาเสนฺตีติ ‘‘ทุสฺสีลา สํภินฺนาจารา อติกฺกนฺตมริยาทา’’ติ คีวายํ คเหตฺวา นีหรนฺติ, น ตสฺมิํ กุเล วาเสนฺติฯ วาเสนฺเตว นํ กุเล, น นาเสนฺตีติ ‘‘กิํ รูเปน โภคาทีหิ วา, ปริสุทฺธสีลา เอสา อาจารสมฺปนฺนา’’ติ ญตฺวา ญาตกา ตสฺมิํ กุเล วาเสนฺติเยว, น นาเสนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มาตุคามสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ชมฺพุขาทกสํยุตฺตํ

1. นิพฺพานปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[314] ชมฺพุขาทกสํยุตฺเต ชมฺพุขาทโก ปริพฺพาชโกติ เอวํนาโม เถรสฺส ภาคิเนยฺโย ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ โย โข อาวุโส ราคกฺขโยติ นิพฺพานํ อาคมฺม ราโค ขียติ, ตสฺมา นิพฺพานํ ราคกฺขโยติ วุจฺจติฯ โทสโมหกฺขเยสุปิ เอเสว นโยฯ

โย ปน อิมินาว สุตฺเตน กิเลสกฺขยมตฺตํ นิพฺพานนฺติ วเทยฺย, โส วตฺตพฺโพ ‘‘กสฺส กิเลสานํ ขโย, กิํ อตฺตโน, อุทาหุ ปเรส’’นฺติ? อทฺธา ‘‘อตฺตโน’’ติ วกฺขติฯ ตโต ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘โคตฺรภุญาณสฺส กิํ อารมฺมณ’’นฺติ? ชานมาโน ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ วกฺขติฯ กิํ ปน โคตฺรภุญาณกฺขเณ กิเลสา ขีณา ขียนฺติ ขียิสฺสนฺตีติ? ‘‘ขีณา’’ติ วา ‘‘ขียนฺตี’’ติ วา น วตฺตพฺพา, ‘‘ขียิสฺสนฺตี’’ติ ปน วตฺตพฺพาติฯ กิํ ปน เตสุ อขีเณสุเยว กิเลเสสุ โคตฺรภุญาณํ กิเลสกฺขยํ อารมฺมณํ กโรตีติ? อทฺธา เอวํ วุตฺเต นิรุตฺตโร ภวิสฺสติฯ

มคฺคญาเณนาปิ เจตํ โยเชตพฺพํฯ มคฺคกฺขเณปิ หิ กิเลสา ‘‘ขีณา’’ติ วา ‘‘ขียิสฺสนฺตี’’ติ วา น วตฺตพฺพา, ‘‘ขียนฺตี’’ติ ปน วตฺตพฺพา, น จ อขีเณสุเยว กิเลเสสุ กิเลสกฺขโย อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมตํฯ ยํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺติ, ตํ นิพฺพานํฯ ตํ ปเนตํ ‘‘รูปิโน ธมฺมา อรูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 11) ทุเกสุ อรูปิโน ธมฺมาติ สงฺคหิตตฺตา น กิเลสกฺขยมตฺตเมวาติฯ

2. อรหตฺตปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[315] อรหตฺตปญฺหพฺยากรเณ ยสฺมา อรหตฺตํ ราคโทสโมหานํ ขีณนฺเต อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ วุตฺตํฯ

3-15. ธมฺมวาทีปญฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[316-328] เต โลเก สุคตาติ เต ราคาทโย ปหาย คตตฺตา สุฏฺฐุ คตาติ สุคตาฯ ทุกฺขสฺส โข อาวุโส ปริญฺญตฺถนฺติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริชานนตฺถํฯ ทุกฺขตาติ ทุกฺขสภาโวฯ ทุกฺขทุกฺขตาติอาทีสุ ทุกฺขสงฺขาโต ทุกฺขสภาโว ทุกฺขทุกฺขตาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

16. ทุกฺกรปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[329] อภิรตีติ ปพฺพชฺชาย อนุกฺกณฺฐนตาฯ นจิรํ อาวุโสติ อาวุโส ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘ปาโต อนุสิฏฺโฐ สายํ วิเสสมธิคมิสฺสติ, สายํ อนุสิฏฺโฐ ปาโต วิเสสมธิคมิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 2.345) วุตฺตตฺตา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺสํ ลหุเยว อรหํ อสฺส, อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺยาติ ทสฺเสติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ชมฺพุขาทกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สามณฺฑกสํยุตฺตวณฺณนา

[330-331] สามณฺฑกสํยุตฺเตปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สามณฺฑกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โมคฺคลฺลานสํยุตฺตํ

1-8. ปฐมฌานปญฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[332-339] โมคฺคลฺลานสํยุตฺเต กามสหคตาติ ปญฺจนีวรณสหคตาฯ ตสฺส หิ ปฐมชฺฌานวุฏฺฐิตสฺส ปญฺจ นีวรณานิ สนฺตโต อุปฏฺฐหิํสุฯ เตนสฺส ตํ ปฐมชฺฌานํ หานภาคิยํ นาม อโหสิฯ ตํ ปมาทํ ญตฺวา สตฺถา ‘‘มา ปมาโท’’ติ โอวาทํ อทาสิฯ ทุติยชฺฌานาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณสหคตเมว เหตฺถ ‘‘สหคต’’นฺติ วุตฺตํฯ

9. อนิมิตฺตปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[340] อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ นิจฺจนิมิตฺตาทีนิ ปหาย ปวตฺตํ วิปสฺสนาสมาธิํเยว สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติฯ นิมิตฺตานุสาริ วิญฺญาณํ โหตีติ เอวํ อิมินา วิปสฺสนาสมาธิวิหาเรน วิหรโต วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร วหมาเนฯ ยถา นาม ปุริสสฺส ติขิเณน ผรสุนา รุกฺขํ ฉินฺทนฺตสฺส ‘‘สุฏฺฐุ วต เม ผรสุ วหตี’’ติ ขเณ ขเณ ผรสุธารํ โอโลเกนฺตสฺส เฉชฺชกิจฺจํ น นิปฺผชฺชติ, เอวํ เถรสฺสาปิ ‘‘สูรํ วต เม หุตฺวา ญาณํ วหตี’’ติ วิปสฺสนํ อารพฺภ นิกนฺติ อุปฺปชฺชติฯ อถ วิปสฺสนากิจฺจํ สาเธตุํ นาสกฺขิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตานุสาริ วิญฺญาณํ โหตี’’ติฯ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ สพฺเพสํ นิจฺจสุขอตฺตนิมิตฺตานํ อมนสิกาเรน อนิมิตฺตํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ เจโตสมาธิํ นิพฺพานารมฺมณํ อุปริมคฺคผลสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหาสิํฯ

10-11. สกฺกสุตฺตาทิวณฺณนา

[341-342] อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ ทสหิ ฐาเนหีติ ทสหิ การเณหิฯ อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวนฺติ, อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

โมคฺคลฺลานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ